''Στα πόδια μας, ο αρχαίος Πειραιάς....''
Γράφει ο Χ.Κ. Λαζαρόπουλος
Συνέχεια στις ανασκαφές μεγάλης έκτασης που πραγματοποιήθηκαν το 1951 από την ομάδα Πολίτη στην περιοχή της Παλιάς Κοκκινιάς έδωσε η αρχαιολόγος κ. Έφη Λυγκούρη με αφορμή την κατεδάφιση του παλαιού νοσοκομείου Σαπόρτα στη συμβολή των οδών Αγίων Αναργύρων και Κεχαγιά, καθώς και ανασκαφές σε οικόπεδο επί της οδού Πειραιώς.
Παρότι όλη αυτή η πρώτη περιοχή αποτελεί συνέχεια της Παλιάς Κοκκινιάς, κάποιοι κακώς πληροφορημένοι εξακολουθούν να κάνουν λόγο περί Καμινίων ή Ρέντη. Η αλήθεια είναι ότι η σημερινή συνοικία της Παλιάς Κοκκινιάς αρχίζει θεωρητικά από την οδό Μουτσοπούλου και θεωρητικά καλύπτει τα όρια μεταξύ των δήμων Πειραιά και Νικαίας – Ρέντη. Παλαιότερα, η γεωγραφική ζώνη που λεγόταν «Παλιά Κοκκινιά» εκτεινόταν από τις σημερινές γέφυρες της Πέτρου Ράλλη, τον Κηφισό, τα Άσπρα Χώματα και κατέληγε μέχρι τη Λεύκα όπου συνόρευε με την Αγιά Σοφιά και τα Μανιάτικα κατά μήκος της οδού Θ. Ρετσίνα και από την αρχή της οδού Παλαμηδίου.
 |
| Στιγμιότυπο από το ανασκαφικό έργο. |
Με τις πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες της κ. Λυγκούρη, δίδεται μια νέα αντίληψη σχετικώς με τη δημιουργία του Πειραιά. Όπως αναφέρεται σε σχετικά δημοσιεύματα που έγιναν στο περιοδικό «Αρχαιολογία» και στο ειδικό ένθετο του κυριακάτικου «Βήματος», όταν ο Περικλής κάλεσε τον διάσημο αρχιτέκτονα Ιππόδαμο τον Μιλήσιο και τού είπε: «Εδώ θα σχεδιάσεις μια νέα πόλη»! Κι ο Ιππόδαμος έχοντας μπροστά του μιαν εντελώς ελεύθερη έκταση, αυτό έκανε, εφαρμόζοντας τις αρχές του πολεοδομικού σχεδίου που ο ίδιος εφηύρε.
Όλα αυτά συνέβησαν στη λαμπρή από κάθε άποψη Κλασική εποχή και το αποτέλεσμά τους ήταν μια ιδεώδης και αξιοθαύμαστη πόλη, ονομαζόμενη Πειραιάς. Και έτσι ο Πειραιάς εμφανίζεται στην Ιστορία ξαφνικά και από το πουθενά. Λευκό χαρτί, οι προηγούμενοι αιώνες, ακόμη και τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Γίνεται; Ασφαλώς, όχι. Πόσο μάλλον όταν είναι γνωστό πως η Αττική από τη Νεολιθική εποχή ήδη ήταν σπαρμένη από οικισμούς.
Στην ευρύτερη περιοχή της Παλιάς Κοκκινιάς ζούσαν οι πρώτοι «Πειραιώτες» ως τα γεωμετρικά και τα αρχαϊκά χρόνια, σύμφωνα με την αρχαιολόγος κ. Έφη Λυγκούρη, προϊσταμένη της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Την πρότασή της μάλιστα παρουσίασε η ίδια σε ομιλία της για τον αρχαίο Πειραιά και το μουσείο του, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
«Η αρχική κώμη του Πειραιά η οποία μαζί με τα γειτονικά χωριά, τους μετέπειτα δήμους της Ξυπέτης (Νέο Φάληρο, Μοσχάτο),του Φαλήρου (Παλαιό Φάληρο) και των Θυμαιτάδων (Κερατσίνι) αποτελούσε σύμφωνα με τον Πολυδεύκη ένα τετράκωμο με κέντρο το ιερό του Ηρακλέους στα Καμίνια προς τιμήν του οποίου τελούνταν αγώνες» αναφέρει η κ. Λυγκούρη.
Και καθώς οι καλύτερες αποδείξεις στην αρχαιολογία είναι πάντα οι ανασκαφές, σε αυτές στηρίζεται και η ίδια. «Το βέβαιο είναι ότι αυτός ο δήμος δεν έχει καμία σχέση με τη θέση της κλασικής πόλης του Πειραιά» προσθέτει. Και από την άλλη, στον σημερινό Πειραιά δεν έχει έρθει στο φως τίποτε που να χρονολογείται νωρίτερα από την Κλασική εποχή.
Μόνο ένα ιερό, της Αρτέμιδος Μουνιχίας, το οποίο έχει ανασκαφεί στη δυτική άκρη του ομώνυμου λιμανιού (σημερινή Καστέλλα) χρονολογείται από τη Νεολιθική εποχή. Και ίσως ήταν το μόνο κατοικημένο σημείο της Πειραϊκής χερσονήσου. Η αιτία αυτής της ιδιαιτερότητας θα πρέπει να αναζητηθεί στη μορφολογία του εδάφους, η οποία ήταν εντελώς διαφορετική από τη σημερινή.
Το νησί
Μέχρι το Μοσχάτο έφθανε η θάλασσα κατά την τεταρτογενή περίοδο και εκείνη την εποχή ο Πειραιάς ήταν νησί. Η παραλία του Σαρωνικού κόλπου με τον Φαληρικό όρμο, τη χερσόνησο του Πειραιά και τα τρία λιμάνια του, ακτή μήκους 14 χιλιομέτρων δεν υπήρχε. Σχηματίσθηκε πολύ αργότερα και βαθμιαία με τις προσχώσεις του Κηφισού οπότε και το νησί ενώθηκε με την ξηρά. Όπως φαίνεται όμως στη συλλογική μνήμη είχε διατηρηθεί το γεγονός, μαρτυρούμενο επίσης από την ίδια την ονομασία του Πειραιά.
Όπως αναφέρει μάλιστα ο Παυσανίας «του τε Πειραιά νησιάζοντα πρότερον και πέραν της ακτής κείμενον ούτως φασιν ονομασθήναι». Αλλά και ο λεξικογράφος Σουΐδας γράφει: «Ην πρότερον ο Πειραιεύς νήσος όθεν και τούνομα είληφεν από το διαπεράν».
Παρ’ όλα αυτά ένα έλος που λεγόταν Αλίπεδον παρέμενε ως τα κλασικά χρόνια στον Πειραιά, εμποδίζοντας την επικοινωνία με την άγονη, πειραϊκή χερσόνησο. «Και αυτός ήταν ο λόγος που οι παλαιότεροι κάτοικοι είχαν επιλέξει να κατοικήσουν σε θέσεις που βρίσκονταν πριν από αυτή την ελώδη περιοχή,μάλιστα κοντά στον Κηφισό» σημειώνει η Ε.Λυγκούρη. Το έλος του Αλιπέδου καλύπτει τα σημερινά Καμίνια και τον Ρέντη αφού το έδαφος αυτών των περιοχών βρίσκονται κάτω από το επίπεδο της θάλασσας κι έως πριν από λίγα χρόνια σημειώνονταν πλημμύρες είτε από την υπερχείλιση του Κηφισού, είτε από τις καταιγίδες. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι από τη συγκέντρωση των λιμναζόντων υδάτων, τα Καμίνια ήταν γνωστά ως «Γουρουνόλακκος».
Οι ανασκαφές
 |
| Το αρχαίο νεκροταφείο, τα κτήρια, ο δρόμος, τα απομεινάρια των κλιβάνων και τα πηγάδια. |
Μέρος του οικισμού διασώθηκε την τελευταία στιγμή, ύστερα από παρεμβάσεις ενεργών πολιτών της Παλιάς Κοκκινιάς.
Κάτω από το τερατούργημα που ονομάσθηκε «Οικόπολις» αποκαλύφθηκε μία αρχαία οδός με το ένα της ανάλημμα, η οποία πλαισιώνεται μάλιστα από συστάδες τάφων σε ταφικούς περιβόλους. Κτίσματα, των οποίων η χρήση δεν έχει ακόμη προσδιορισθεί, εντοπίσθηκαν σε επαφή με τον αρχαίο δρόμο ενώ κοντά του βρέθηκαν τέσσερις κλίβανοι από πηλόχωμα και πηγάδια τα οποία περιείχαν κεραμική.
Σε άλλο μεγάλο οικόπεδο, εξάλλου, επί της οδού Πειραιώς μεταξύ Καμινίων και Ρέντη βρέθηκαν τα θεμέλια ενός μεγάλου κτιρίου με περίβολο και αυλή στο κέντρο, γύρω από την οποία αναπτύσσονται δωμάτια (ύστερη Γεωμετρική εποχή). Όπως επισημαίνει η κ. Λυγκούρη: «Η περιοχή της ανασκαφής κατακλύζεται διαρκώς από νερό, υπάρχουν αντλίες που λειτουργούν συνέχεια, προκειμένου να μένει καθαρή». Γιατί προφανώς το έλος δεν έχει υποχωρήσει εντελώς. Αλλά και από παλαιότερες ανασκαφές στην άκρη της χερσονήσου της Μουνιχίας (από τον Ι. Θρεψιάδη το 1935) είχε εντοπισθεί οικισμός που κατοικήθηκε από την πρώιμη Γεωμετρική εποχή ως την ύστερη Γεωμετρική.
Χαρακτηριστική είναι η εικόνα που εμφανίζει το οικόπεδο απέναντι από το πρώην νοσοκομείο Σαπόρτα, το οποίο επίσης κατεδαφίστηκε για να ορθωθεί άλλο τσιμεντένιο τέρας "πολυτελών" διαμερισμάτων. Στα θεμέλια βρέθηκε η συνέχεια της οδού και των τάφων, πηγάδια με πεντακάθαρο νερό και κομμάτια αγγείων. Η ανασκαφή συνεχίζεται με αργούς ρυθμούς εξαιτίας των ευρημάτων που έρχονται καθημερινά στην επιφάνεια αλλά και του νερού που αναβλύζει από τα έγκατα της γης.
Ο χώρος της ανασκαφής είναι ορατός από τους διαβάτες και διαρωτάται κανείς πώς είναι δυνατόν να καταστρέφεται αυτή η αρχαιολογική περιουσία της πόλης στο όνομα της υποβάθμισης που κυριαρχεί. Είναι μνημειώδης η επιπολαιότητα των ιθυνόντων σε κεντρική εξουσία, περιφέρεια και δήμο. Στήνουν πολιτιστικά πανηγύρια στο απαξιούμενο κεντρικό λιμάνι, όταν η Παλιά Κοκκινιά θα μπορούσε να μετατραπεί σε μοντέλο ανάπτυξης:
- με τη δημιουργία χώρου αρχαιολογικού περιπάτου στον πεζόδρομο από την Κεχαγιά μέχρι τη Μαυρογένους,
- την ανάπτυξη της Λεύκας, της Παλιάς Κοκκινιάς, σε σημείο εκδηλώσεων και πολιτισμού αναδεικνύοντας το παλαιό εργοστάσιο του ΟΣΕ σε «Τεχνόπολη» του Πειραιά,
- τη διασύνδεση αυτής της «Τεχνόπολης» με τη αναβάθμιση του Πάρκου Δηλαβέρη σε Θεματικό Κέντρο Ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (με εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών και ανεμογεννητριών για εκπαιδευτικούς λόγους) σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πειραιά και το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο,
- τη μετατροπή του παλαιού εργοστασίου Ρετσίνα σε ευρωπαϊκού επιπέδου campus του Πανεπιστημίου Πειραιά για τη ναυτιλία, το εμπόριο, τα Logistics και τις οικονομικές επιστήμες.
Τα λιμάνια
Στον Φαληρικό Όρμο βρισκόταν ο ναύσταθμος των Αθηναίων ως την εποχή όπου ο Θεμιστοκλής έχοντας διακρίνει τον περσικό κίνδυνο τους έπεισε να τον μεταφέρουν στον Πειραιά όπου μπορούσε να ιδρυθεί ένα ασφαλές λιμάνι. Στον Ιππόδαμο όμως οφείλεται τελικώς η ακριβής χωροθέτηση των ναυστάθμων, δύο πολεμικών και ενός εμπορικού.
Με 196 νεώσοικους (υπόστεγα στα οποία ανέλκονταν οι τριήρεις) και την περίφημη Σκευοθήκη του Φίλωνος το λιμάνι της Ζέας ήταν ο κυριότερος πολεμικός ναύσταθμος ενώ ο λιμήν της Μουνιχίας με 82 νεώσοικους ακολουθούσε. Όσο για το κυρίως λιμάνι, εμπορικό και πολεμικό μαζί, το ονομαζόμενο Κάνθαρος ή και Μέγας Λιμήν, αντιστοιχεί στο σημερινό κεντρικό λιμάνι του Πειραιά.
Οι προσχώσεις της θάλασσας αλλά και η επέκταση της πόλης έχουν κρύψει σήμερα την πραγματική ιστορία της περιοχής. Ο πρώτος Πειραιάς όμως φαίνεται ότι τώρα εντοπίζεται...