του Βασίλη Γκάτσου
"Η κατάρρευση των κρυπτονομισμάτων και το τέλος της "μαγικής σκέψης" που μόλυνε τον καπιταλισμό."
Γράφει ο Mihir A. Desai
Petra Péterffy για τους The New York Times
Dogecoin• WeWork• Metaverse. Μια εποχή απατηλών και γελοίων υποσχέσεων.
Κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης σε στρατιωτική ακαδημία, όπου ήμουν προσκεκλημένος, την εποχή που η τιμή του bitcoin πλησίαζε τα 60.000 δολάρια, με ρώτησαν, όπως συμβαίνει συνήθως στους καθηγητές οικονομικών, την άποψή μου για τα κρυπτονομίσματα. Αντί να απαντήσω με τον συνήθη σκεπτικισμό μου, ζήτησα την άποψη των φοιτητών. Περισσότεροι από τους μισούς παρευρισκόμενους είχαν πραγματοποιήσει συναλλαγές σε κρυπτονομίσματα, συχνά μέσω δανείων.
Έμεινα άναυδος. Πώς ήταν δυνατόν αυτοί οι νέοι άνθρωποι να σπαταλούν χρόνο και ενέργεια κατ’ αυτόν τον τρόπο; Και οι εν λόγω φοιτητές δεν ήταν οι μόνοι. Η "όρεξη” για κρυπτονομίσματα ήταν ακόμη μεγαλύτερη μεταξύ των εκπροσώπων της γενιάς Ζ και των millennials. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι έγιναν επενδυτές τα τελευταία 15 χρόνια, εν μέσω επιτοκίων που δεν είχαν ξαναϋπάρξει στο παρελθόν αλλά και ενός ιδιαίτερα αισιόδοξου κλίματος.
Έχω καταλήξει να αντιμετωπίζω τα κρυπτονομίσματα όχι απλώς ως εξωτικά περιουσιακά στοιχεία αλλά ως μια έκφραση ευσεβών πόθων, της μαγικής σκέψης που έχει μολύνει ένα τμήμα της γενιάς που ανδρώθηκε στον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης - αλλά και τον αμερικανικό καπιταλισμό γενικότερα.
Κι αυτό γιατί, η "μαγική σκέψη” βασίζεται στην υπόθεση ότι οι ευνοϊκές συνθήκες θα συνεχιστούν ες αεί, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ιστορία. Υποβαθμίζει τους περιορισμούς και τους συμβιβασμούς έναντι των προσδοκιών του τεχνο-ουτοπισμού και της απόλυτης εστίασης στα θετικά αποτελέσματα και την καινοτομία. Συγχέι την υπεροχή με το εμπόριο.
Πώς προέκυψε αυτή η ιδεολογία; Η ασυνήθιστη περίοδος των χαμηλών επιτοκίων και της υπερβολικής ρευστότητας παρείχε γόνιμο έδαφος για να ανθίσουν ουτοπικά όνειρα. Η διάχυτη τεχνολογία που πλημμυρίζει τους καταναλωτές επέτρεψε σε ορισμένους να πιστέψουν ότι μια νέα εταιρεία ή ένας αλαζόνας επιχειρηματίας της τεχνολογίας θα μπορούσε να αλλάξει τα πάντα. Ο θυμός μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 καλλιέργησε μια δεκτικότητα στις ριζοσπαστικές οικονομικές λύσεις, και η απογοήτευση για την παραδοσιακή πολιτική "εκτόπισε” τις κοινωνικές φιλοδοξίες στον κόσμο του εμπορίου. Το "θερμοκήπιο” της πανδημίας του κορονοϊού "υπερφόρτισε” όλες αυτές τις παρορμήσεις ενόσω καθόμασταν, βαριεστημένοι, μπροστά στις οθόνες μας, που τροφοδοτήθηκαν από το φαινομενικά δωρεάν χρήμα.
Με το bitcoin να διαπραγματεύεται πλέον πέριξ των 17.000 δολαρίων, και εν μέσω της μείωσης των αποτιμήσεων των μετοχών και των απολύσεων στον τεχνολογικό τομέα, αυτές οι ιδέες έχουν αρχίσει να καταρρέουν. Η αποδόμηση της "μαγικής σκέψης” θα κυριαρχήσει την τρέχουσα δεκαετία με έναν επώδυνο αλλά εν τέλει αναζωογονητικό τρόπο - και αυτή η αποδόμηση θα είναι πιο οδυνηρή για τη γενιά που έχει μάθει να πιστεύει αυτές τις φαντασιώσεις.
Τα κρυπτονομίσματα είναι το ιδανικότερο "όχημα” υλοποίησης αυτών των παρορμήσεων. Ένα κερδοσκοπικό περιουσιακό στοιχείο με ευτελή προκαθορισμένη υποκείμενη αξία αποτελεί τον "άγραφο πίνακα” που μπορεί να δώσει νόημα. Οι υπέρμαχοι των κρυπτονομισμάτων έχουν υποσχεθεί να αντικαταστήσουν τις κυβερνήσεις υποσκελίζοντας τα παραδοσιακά νομίσματα. Έχουν δεσμευθεί να καταρρίψουν το παραδοσιακό τραπεζικό και χρηματοοικονομικό σύστημα μέσω της αποκεντρωμένης χρηματοδότησης. Έχουν δηλώσει ότι θα μπορούσαν να αποτρέψουν τον υποτιθέμενο στραγγαλισμό των διαδικτυακών κολοσσών του εμπορίου μέσω του λεγόμενου Web 3.0. Επιμένουν ότι θα μπορούσαμε να αποφύγουμε την πεπατημένη όσον αφορά την επιτυχία της εκπαίδευσης, της αποταμίευσης και των επενδύσεων, στρεφόμενοι από νωρίς στο dogecoin, ένα κρυπτονόμισμα που δημιουργήθηκε ως αστείο και έφτασε, στο αποκορύφωμά του, να έχει κεφαλαιοποίηση άνω των 80 δισ. δολαρίων.
Αυτές οι απατηλές και γελοίες υποσχέσεις μοιράζονται ένα κοινό αντικαθεστωτικό αίσθημα που τροφοδοτείται από μια τεχνολογία που οι περισσότεροι από εμάς δεν καταλάβαμε ποτέ. Ποιος χρειάζεται τις κυβερνήσεις, τις τράπεζες, το παραδοσιακό διαδίκτυο ή την κοινή σοφία όταν μπορούμε να κινηθούμε πάνω και πέρα από αυτά;
Οι καθεστηκυίες χρηματοοικονομικές αγορές ήρθαν να συνηγορήσουν υπέρ των ίδιων τάσεων, καθώς η "μαγική σκέψη” διαπέρασε ευρέως τις τάξεις των επενδυτών. Κατά τη διάρκεια της περιόδου των μειούμενων και μηδενικών επιτοκίων, τα λάθη και οι μετριότητες συγκαλύφθηκαν ή συγχωρήθηκαν, ενώ τα κερδοσκοπικά περιουσιακά στοιχεία με τις μηδαμινές πιθανότητες μακρόχρονης επιτυχίας είδαν την αξία τους να διογκώνεται υπέρμετρα. Οι traders προώθησαν νέα λαμπερά "οχήματα” -όπως τα stablecoins που υποτίθεται ότι μετατρέπουν τα κερδοσκοπικά περιουσιακά στοιχεία σε σταθερά και τους νέους τρόπους εισαγωγής εταιρειών στο χρηματιστήριο χωρίς τους τυπικούς ελέγχους από τις ρυθμιστικές αρχές- υποσχόμενοι υψηλότερες αποδόσεις και υποβαθμίζοντας ταυτόχρονα τους μεγαλύτερους κινδύνους, χαρακτηριστικό της άγνοιας συμβιβασμού που διέπει τη "μαγική σκέψη”. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, πολλοί επενδυτές αγόραζαν κάτι αντίστοιχο των λαχείων. Και πολλοί, κέρδισαν.
Η πραγματική οικονομία δεν θα μπορούσε να αποφύγει τη μόλυνση. Εταιρείες άνθισαν διογκώνοντας τις προοπτικές τους και τις φιλοδοξίες τους προκειμένου να καλύψουν την όρεξη για "μαγική σκέψη”. Η WeWork, μια κοινότυπη επιχείρηση που παρείχε ευέλικτους χώρους εργασίας, παρουσιάστηκε ως μια εμπνευσμένη εταιρεία που θα αναδημιουργούσε την ανθρωπότητα. Η αποτίμησή της εκτινάχθηκε στα ύψη, επισκιάζοντας τις αμφισβητούμενες δραστηριότητες των ιδρυτών της. Το Facebook και η Google αυτό-αναπροσδιορίστηκαν ως τεχνολογικοί κολοσσοί, μετονομαζόμενοι σε Meta και Alphabet, αντίστοιχα. Επεδίωξαν να αναπτύξουν ευρύτερες ικανότητες που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν κατά βούληση στο "μετασύμπαν” ή σε συνδυασμό με τα "φιλόδοξα σχέδιά τους”, τη στιγμή που, στην πραγματικότητα, είναι συνηθισμένες (αν και εξαιρετικά αποτελεσματικές) διαφημιστικές εταιρείες. Πλέον, παλεύουν να επιτύχουν πολλούς από τους φανταστικούς στόχους τους.
Γενικότερα, πολλές επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει φιλόδοξες "αποστολές” κοινωνικού χαρακτήρα ως απάντηση στην επιθυμία των νεότερων επενδυτών τους και των υπαλλήλων τους να χρησιμοποιήσουν τα κεφάλαια και τη δραστηριότητά τους ως εργαλεία κοινωνικών αλλαγών. Ένας άλλος τρόπος εκδήλωσης της "μαγικής σκέψης” αποτελεί η πεποίθηση ότι η καλύτερη ελπίδα για να σημειώσουμε πρόοδο στην αντιμετώπιση των μεγαλύτερων προκλήσεων της εποχής μας -κλιματική αλλαγή, φυλετική αδικία και οικονομική ανισότητα- είναι οι επιχειρήσεις, οι ιδιωτικές επενδύσεις και η κατανάλωση, και όχι η πολιτική κινητοποίηση και οι κοινωνίες.
Ομολογώ ότι αυτή η δημηγορία αντικατοπτρίζει την προσωπική μου εμπειρία. Την τελευταία δεκαετία, όντας καθηγητής οικονομικών, με έχουν ρωτήσει πολλάκις για τα κρυπτονομίσματα ή για τις καινοτόμες μεθόδους αποτίμησης μη κερδοφόρων επιχειρήσεων - και μειδιούσαν (και με αγνοούσαν) όταν εξέφραζα τις αντιρρήσεις μου. Μού έχουν πει ότι οποιοδήποτε επιχειρηματικό πρόβλημα μπορεί να επιλυθεί με ριζοσπαστικούς νέους και αποτελεσματικούς τρόπους, με την τροφοδότηση της τεχνητής νοημοσύνης ολοένα και με περισσότερα δεδομένα και προσθέτοντας μια "δόση” σχεδιαστικής σκέψης. Πολλοί απόφοιτοι που ανδρώνονται εν μέσω αυτής της εποχής, της οικονομικής ζάλης και της διογκούμενης εταιρικής φιλοδοξίας, έχουν μάθει να κυνηγούν αυτήν τη "λάμψη”, αντί να επενδύουν σε βιώσιμα μονοπάτια - μια συνήθεια που είναι δυσκολότερο να ενσταλλαχθεί σε μεγαλύτερες ηλικίες.
Η υιοθέτηση της καινοτομίας και της φιλοδοξίας έναντι τεράστιων προβλημάτων είναι αξιέπαινη, αλλά η απεριόριστη γκάμα αυτών των αξιοθαύμαστων χαρακτηριστικών που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια είναι αντιπαραγωγική. Τα θεμελιώδη στοιχεία των επιχειρήσεων δεν έχουν αλλάξει μόνο λόγω των νέων τεχνολογιών ή των χαμηλών επιτοκίων. Ο δρόμος για την ευημερία εξακολουθεί να στρώνεται μέσω της επίλυσης των προβλημάτων με νέους τρόπους που παρέχουν βιώσιμη αξία στους εργαζόμενους, τους παρόχους κεφαλαίων και τους πελάτες. Οι υπέρμετρες υποσχέσεις για το εύρος της αλλαγής που επιφέρει η τεχνολογία και για τις επιχειρηματικές και οικονομικές δυνατότητες που δημιουργούνται για τη νέα γενιά, θα οδηγήσουν τελικά σε δυσαρέσκεια καθώς αυτές οι υποσχέσεις αποδομούνται. Όλοι αυτοί οι νέοι επενδυτές και κάτοχοι κρυπτονομισμάτων ενδεχομένως θα φθονήσουν τον καπιταλισμό, αντί να συνειδητοποιήσουν τον διεστραμμένο κόσμο μέσα στον οποίο γεννήθηκαν.
Το τέλος της "μαγικής σκέψης” πλησιάζει καθώς τα κρυπτονομίσματα και οι αποτιμήσεις καταρρέουν - και αυτό είναι θετικό. Τα κατεστημένα συμφέροντα θα αντισταθούν σε αυτήν την τάση, συνεχίζοντας να διαδίδουν μύθους. Αλλά η αύξηση των επιτοκίων και η επιστροφή σε πιο συνηθισμένους οικονομικούς κύκλους θα συνεχίσουν την απότομη αφύπνιση που ξεκίνησε το 2022.
Τι θα επακολουθήσει; Ας ελπίσουμε, ότι θα ακολουθήσει η αναγέννηση της μεγάλης αμερικανικής παράδοσης του πραγματισμού. Τα κερδοσκοπικά περιουσιακά στοιχεία χωρίς καμία οικονομική χρήση δεν θα πρέπει να έχουν αξία. Οι υφιστάμενοι θεσμοί, όσο ελαττωματικοί και αν είναι, θα πρέπει να βελτιωθούν και όχι να αντικατασταθούν. Το ρίσκο και η απόδοση είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένα.
Οι επιχειρήσεις είναι πολύτιμες σε κοινωνικό επίπεδο διότι λύνουν προβλήματα και παράγουν πλούτο. Αλλά δεν πρέπει να τις εμπιστευόμαστε ως κήνσορες της προόδου και θα πρέπει να εξισορροπούνται από ένα κράτος που παρεμβάλει πολιτικά ζητήματα. Οι συμβιβασμοί είναι παντού και είναι αναπόφευκτοι. Η διαχείριση αυτών των συμβιβασμών, και όχι η αγνόησή τους, αποτελεί τη συνταγή της ευημερίας.
* Ο Mihir A. Desai είναι καθηγητής στο Harvard Business School και στο Harvard Law School και συγγραφέας του "How Finance Works and The Wisdom of Finance".