'' Αρχαίες, Ρωμαϊκές, Βυζαντινές, Φράγκικες, Ενετικές διαδρομές ορεινής Ερμιονίδας (3) ''

Γράφει ο Βασίλης Γκάτσος

Στα δύο προηγούμενα άρθρα, με βάση τον χάρτη του Μηλιαράκη του 1886 είδαμε τη διαδρομή του Παυσανία και τα φράγκικα κάστρα που επιβάλουν την ανεύρεση των μεταξύ τους συνδέσεων με μονοπάτια κατάλληλα για ζα. Οι Αδέρες όμως είναι οροσειρά στην άκρη της Ερμιονίδας που οδηγεί στη θάλασσα και έχει κυρίως κτηνοτροφικό ενδιαφέρον και ελάχιστα αγροτικό. Οι κύριες διαδρομές λοιπόν που από την αρχαιότητα εξυπηρετούσαν παραγωγή, οικισμούς και σύνδεση με άλλα μεγάλα κέντρα βρίσκονται στο υπόλοιπο μέρος της Ερμιονίδας και της Τροιζηνίας. Οι διαδρομές στην χερσόνησο Κρανιδίου είναι βατές και σχεδόν έχουν εξαφανιστεί όλες από το μεγάλο σύγχρονο δίκτυο δρόμων, χωμάτινων και ασφαλτοστρωμένων.

1. Κλασσική και Ελληνιστική, Ρωμαϊκή Εποχή. Με μπλέ χρώμα βλεπουμε ένα κομμάτι αμαξιτού δρόμου που ξεκινούσε από την πύλη της Ερμιόνης των χρόνων αυτών.
Η αρχαιολογική σκαπάνη εντόπισε τις ράγες (αυλάκια) μέσα στις οποίες κινούντο οι ρόδες αμαξών και κάρων. Αυτό σημαίνει ότι στα πεδινά υπήρχαν αμαξιτοί δρόμοι που εξυπηρετούσαν την παραγωγή. Συνέδεαν την Ερμιόνη με τον οικισμό των Αλιέων και του Μάσητος στην Κοιλάδα; Πάρα πολύ πιθανόν.

Εύλογο το ερώτημα: Υπήρχε αμαξιτός δρόμος που να συνέδεε την Ερμιόνη με την αρχαία πόλη των Επιδαυρίων και των Ασιναίων; Η Ασίνη ήταν σύμμαχος και συγγενής πόλη με την Ερμιόνη, η δε Επίδαυρος σύμμαχος. Και οι τρεις σταθερά με το μέρος της Σπάρτης, αντίθετα με τη Τροιζηνία που ήταν πάντα με το μέρος της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτες είχαν αναπτύξει ένα τεράστιο δίκτυο αμαξιτών δρόμων σε όλη την Πελοπόννησο που πιθανόν να έφτανε μέχρι την Ερμιόνη. Δεν έχει εντοπισθεί όμως κανένα τμήμα του εκτός από μία αναφορά ξένων αρχαιολόγων (Δεκαετία 1950) για ίχνη αμαξιτού δρόμου που εντόπισαν μετά από το Καρακάσι και προς Χώριζα, κατόπιν υποδείξεως κατοίκων. Μάλιστα έφτιαξαν και μικρό σχέδιο, πιθανόν και να τα φωτογράφησαν. Έκτοτε όμως δεν έγινε κάποια επαλήθευση αυτής της αναφοράς.

Τα αρχαιολογικά όμως δεδομένα δείχνουν ότι τα μεν αρχαία Δίδυμα δεν είχαν Κάστρο, ή αν βρεθεί, θα είναι μάλλον μία μικρή εγκατάσταση προσωρινής άμυνας, ενώ το Καρακάσι είχε σημαντικό Κάστρο. Άρα κατά την Αρχαιότητα φαίνεται ότι οι Ειλεοί, δηλαδή το ευρύτερο οροπέδιο του Ηλιοκάστρου ήταν το κέντρο της ορεινής Ερμιονίδας. Αλλά και η διαδρομή Ερμιόνη, Ηλιόκαστρο, Χώριζα, Ράδο, Καρατζάς, Τραχειά, είναι σύντομη και πλέον βατή για αμαξιτό δρόμο που σε βγάζει τελικά προς Επίδαυρο (όχι κατηφορίζοντας από Κολιάκι αλλά μέσω Αδαμιού) και προς Αργολικό Κάμπο, όπως και προς Τροιζήνα. Πουθενά αλλού δεν έχουν διαπιστωθεί ίχνη αμαξιτού δρόμου. Ο προς Ασίνη δρόμος μέσω Ιρίων πρέπει να ήταν μονοπάτι κατάλληλο για φορτωμένα ζα.

Και η συνέχεια της πορείας του Παυσανία μετά την Ερμιόνη; Φαίνεται από τα γραπτά του ότι από Ερμιόνη πήγε Μάσητα και ίσως με πλοίο στην Ασίνη. Δίνει όμως σημαντικές πληροφορίες για Δίδυμα και για τους βολεούς λίθους προς τη μονή Αυγού. Ο επί των ημερών του Μάσητας κατά τη γνώμη μου πρέπει να ήταν η πόλη που εκτείνεται μεταξύ σπηλαίου Φράχθι και νεότερου νταμαριού. Πολύ σημαντική αλλά και άγνωστη. Δυστυχώς. Πολύ πιθανόν να μην πήρε πλοίο, αλλά να πήρε τον δρόμο για Δίδυμα και μετά να ανέβηκε προς μονή Αυγού και να συνέχισε προς Ίρια. Εμείς είμαστε υποχρεωμένοι να εντοπίσουμε αρχαία ίχνη στις διαδρομές αυτές και να τις τεκμηριώσουμε, ώστε να μιλάμε και για διαδρομή Παυσανία Ερμιόνη - Μάσητας - Δίδυμα - Ασίνη.  Κανένα ιστορικό η αρχαιολογικό τεκμήριο, ή και λογικό, δεν μας αποτρέπει από το να περάσουμε τον Παυσανία από όλα τα μέρη που περιγράφει. Απλά, οι αρχικές υποθέσεις έλεγαν ότι ο Παυσανίας μάλλον πήρε πλοίο από Τροιζηνία και ήλθε Ερμιόνη και μετά πήγε οδικώς στον Μάσητα, και έφυγε πάλι με πλοίο. Άποψη ατεκμηρίωτη, αλλά καταγράφτηκε και έμεινε. Τεκμηριωμένα μπορούμε να την ανατρέψουμε. Άλλωστε και στο βιβλίο μου προσπάθησα να καταστήσω πλέον λογικοφανή την πορεία του Παυσανία προς Ερμιόνη από τις Αδέρες και όχι τη θάλασσα.

2. Βυζαντινή, Φράγκικη, Ενετική Περίοδος. Τα κέντρα της περιοχής μας, Ερμιόνη, Επίδαυρος, Τροιζήνα έχουν γίνει χωριά με κάστρα, έχει περιοριστεί κατά πολύ η οικονομική και παραγωγική σημασία τους και οι δρόμοι που τα συνδέουν είναι μόνον για φορτωμένα ζα. Άρα έχουμε πλέον καλοσυντηρημένα μονοπάτια με κατάλληλα έργα στα δύσκολα σημεία. Οι περισσότερες βέβαια διαδρομές είναι ίδιες με τις αρχαίες, και θα είχε μεγάλη ιστορική σημασία ο εντοπισμός σε αυτά αρχαίων τμημάτων όπως γεφύρια ή στήριξη με ογκόλιθους κ.λ.π. Δεν μιλάμε για Οθωμανική Περίοδο γιατί στη περιοχή μας οι Οθωμανοί δεν έκαναν έργα, απλά συντήρησαν ό,τι έτοιμο βρήκαν, και μάλλον εγκατέλειψαν στη τύχη παρά συντήρησαν.

3. Νεότερη Εποχή. Η αξία λοιπόν του χάρτη του Μηλιαράκη είναι στο ότι καταγράφει διαδρομές τις οποίες μάλλον πήρε και αυτός για να γνωρίσει την Ερμιονίδα. Είμαστε στα 1886 και η κατάσταση των δρόμων είναι όπως παλιά. Έχουμε λοιπόν τις παρακάτω διαδρομές:

Κρανίδι - Ίρια μέσω Σαλαντιού. Παρατηρούμε ότι μετά το Σαλάντι το μονοπάτι κινείται πολύ κοντά στη θάλασσα μέχρι να ανέβει για λίγο για να πέσει στη πεδιάδα των Ιρίων.

Δίδυμα - Τραχειά. Προτιμούσαν τη διαδρομή ανάμεσα στο Κέλπεσι και το Αυγό. Η σημερινή διαδρομή τους έβγαζε στο Ράδο.

Δίδυμα - Μονή Αυγού - Ίρια. Παίρνανε τον προηγούμενο μονοπάτι, έστριβαν προς Μονή Αυγού και μετά είχαν δύο επιλογές: να περάσουν το ρέμα Μπεντένι και να πάρουν το απέναντι μονοπάτι που σημειώνει ο  Μηλιαράκης. Να πάρουν κάποιο ορεινό μονοπάτι επί του Δυτικού όρους Δίδυμου, σχεδόν παράλληλα με το Μπεντένι, και να βγουν προς πεδιάδα Ιρίων. Ο Μηλιαράκης δεν σημειώνει μια τέτοια διαδρομή, όχι ότι δεν υπήρχε, αλλά δεν τη θεώρησε σημαντική για την εποχή του, δηλαδή την πήρε για μονοπάτι που εξυπηρετεί ανάγκες κτηνοτρόφων και όχι γενικές. Υπάρχουν όμως πληροφορίες ότι υπάρχει τέτοια διαδρομή και μάλιστα σε ορισμένα σημεία ενισχυμένη, ώστε να μπορούμε να πούμε ότι είναι αρχαία διαδρομή.

Τα Δίδυμα συνδέονται με Ερμιόνη μέσω Καταφυκιού, ενώ οι Φούρνοι από το άνοιγμα Πόρτες. Από τις Πόρτες μάλιστα ο Μηλιαράκης σημειώνει διαδρομή προς Λουτρό Κρανιδίου, που φυσικά υπάρχει και σήμερα, αλλά με χωματόδρομους.

Τα Δίδυμα πλέον είναι το κεντρικό χωριό της ορεινής Ερμιονίδας (και λόγω Μονής Αυγού).

Υπάρχουν ίχνη αυτών των διαδρομών; Υπάρχουν. Στο Ανάθεμα, ανηφοριζοντας από Φούρνους για να κατηφορίσουμε προς Δίδυμα. Σε αυτή τη μεγάλη στροφή, μετά το παλιό νταμάρι σώζεται καλοδιατηρημένο τμήμα μονοπατιού (το έχω περιγράψει στα βιβλία μου). επειδή το μέρος είναι βραχώδες, υπάρχει τοιχίο με ξερολιθιά που υποστηρίζει το μονοπάτι, αλλά είναι και στρωμένο με πέτρες σε ένα φάρδος τέτοιο που με δυσκολία θα περνούσε κάρο. Υπάρχουν και ορισμένα άλλα σημεία παρόμοια λίγο πιο πέρα. Καθόλου δεν αποκλείεται ο δρόμος αυτός να ήταν κατάλληλος και για κάρα.

Μόλις από Κολιάκι φανεί η θάλασσα του Σαρωνικού βγείτε από το αυτοκίνητο και παρατηρείστε προσεκτικά την πλαγιά που κατεβαίνει προς τη θάλασσα. Σχεδόν μέσα στη χαμηλή βλάστηση σώζεται το παλιό μονοπάτι που λόγω της μεγάλης κλίσης κάνει συνέχεια ζιγιζάκ. Είναι φαρδύ και σε πολλά σημεία προστατευμένο με πεζούλα. Εξαιρετικό μνημείο των προγόνων μας, που για πρώτη φορά το αναφέρω εδώ, γιατί  δεν νομίζω ότι έχει καταγραφεί στην τοπική μας βιβλιογραφία. Δεν ξέρω αν το έχουν καταγράψει οι Επιδαύριοι. Καλόν είναι κάποιος με ενδιαφέρον να μας δώσει φωτογραφίες του.

Αυτά λοιπόν για τις διαδρομές, τα μονοπάτια, τους αμαξιτούς δρόμους, κ.λ.π. Ερμιόνιδας και Τροιζηνίας. Μαζί με τα αντίστοιχα Ύδρας, Δοκού και Μεθάνων, συνιστούν ένα ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ επικοινωνίας όλων των εποχών, μέσα σε απαράμιλλο τοπίο και μοναδικό κλίμα. Από κάστρο σε χωριουδάκι και πάλι σε κάστρο. Από ακρογιάλι σε ακρογιάλι και πάλι στο βουνό. Από μοναστήρια σε ξωκλήσια και καλλιεργήσιμα ξέφωτα.

Είναι ΧΡΕΟΣ του Δήμου Ερμιονίδας και ΧΡΕΟΣ του Δήμου Τροιζηνίας να τα αναδείξουν με τον καλύτερο τρόπο. Δηλαδή να κάνουν αυτό που έκανε ο Δήμος Ύδρας. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν είναι δυνατόν να ερευνήσει τις διαδρομές και τα μονοπάτια, παρά μόνον να επεμβαίνει, όταν δημότης της υποδείξει αρχαία και νεότερα ίχνη της αρμοδιότητάς της.

Σημείωση: Το Δυτικό Δίδυμο Όρος το περπάτησε πρώτος ο Άδωνις Κύρου, με αρχαιολογική ματιά, και κατέγραψε σημαντικές πληροφορίες στο βιβλίο του "ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ ΤΟΥ ΑΡΓΟΛΙΚΟΥ" (έχει εξαντληθεί προ πολλού και είναι πλέον δυσεύρετο). Περπάτησε κυρίως την πλαγιά από Πελεή μέχρι Αυγό, για να ερευνήσει τα σχετικά με τους βολεούς λίθους και τα της επιγραφής με τη συνοριακή διαφορά Ερμιονέων - Επιδαυρίων. Επίσης ερχόμενος από τη θάλασσα ερεύνησε την περιοχή γύρω από τη Βουρλιά, το ακρ. Ίρια και το όρος Φράχθι.

Στη σελίδα 23 έχει θαυμάσια φωτογραφία τμήματος αρχαίου μονοπατιού στρωμένου με μεγάλες πέτρες. Το μονοπάτι συνδέει τη Βουρλιά με τη Βοσκαριά. Πολυτιμότατη φωτογραφία που δείχνει ότι ήταν καλοφτιαγμένο για φορτωμένα ζα. Στην ίδια σελίδα φωτογραφία λιθοσωρού στο όρος Φράχθι. Το μονοπάτι αυτό μάλλον έχει και πρόσφατη ιστορική αξία. Το πήραν οι Αγγλικές δυνάμεις που οπισθοχωρώντας το 1941 έφτασαν στην Βουρλιά (Άγριοι λιμένες) και μόλις που πρόλαβαν να επιβιβασθούν σε πολεμικά τους πλοία και να σωθούν προς Κρήτη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε την συνεισφορά των συμμάχων μας στον αντιφασιστικό πόλεμο.

Στη σελίδα 25 φωτογραφία λιθοσωρού μεταξύ μονής Αυγού - Πελέης, στο ακρ. Βουρλιά (Τουφεκιάρης) και άλλο έναν στο νότιο άκρο της Βουρλιάς. Να μη ξεχνάμε να αναφέρουμε τον πρωτεργάτη στον οποίο πολλά οφείλει η Ερμιονίδα, μεταξύ των οποίων και τις ανασκαφές στο Φράχθι.

Έρρωσθε,

Βασίλης Γκάτσος