«Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών»
(Τουρκία – Ελλάδα, 1922-1924)
(Τουρκία – Ελλάδα, 1922-1924)
Πριν από δυο περίπου μήνες, απολαύσαμε, στο Μουσείο Μπενάκη, ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ και μια φωτογραφική έκθεση της σκηνοθέτιδας Μαρίας Ηλιού και του ιστορικού Αλέξανδρου Κιτροέφ, με θέμα: «Σμύρνη. Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, 1900-1922»,
καθώς φέτος συμπληρώνονται 90 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή.
Βρεθήκαμε ξανά στον ίδιο χώρο, προκειμένου να δούμε τη νέα δουλειά των σπουδαίων συνεργατών, λίγο πριν την επέτειο της Ανταλλαγής, φόρο τιμής σε όλους εκείνους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στις αρχές του 20ου αιώνα.
Ξεχωριστό δημιούργημα η νέα ταινία με θέμα:
«Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών»
(Τουρκία – Ελλάδα, 1922-1924)
δουλευόταν παράλληλα με τη «Σμύρνη» και τις αντίστοιχες φωτογραφικές εκθέσεις, με αποτέλεσμα «οι δυο ταινίες και οι δυο εκθέσεις να αποτελούν μια ενότητα», σημειώνει η εμπνεύστριά τους.
Το ντοκιμαντέρ και η έκθεση 90 φωτογραφιών –συμβολικός άραγε ο αριθμός, διαρθρώνονται σε τρεις ενότητες κι έναν επίλογο:
«Η διάσπαση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1912-1922»
(τα αίτια που οδήγησαν στην ανταλλαγή)
«Διωγμός των Ελλήνων και Ανταλλαγή πληθυσμών
(Τουρκία και Ελλάδα, 1922-1924)»
(η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα και η ανταλλαγή)
«Μια νέα πατρίδα»
(η ζωή στις νέες πατρίδες)
«Διασχίζοντας το Αιγαίο»
(το ταξίδι της δεύτερης και τρίτης γενιάς προσφύγων από την Ελλάδα στην Τουρκία και το αντίθετο, με οδηγό τη νοσταλγία «της χαμένης πατρίδας»)
Το ντοκιμαντέρ και η ομώνυμη φωτογραφική έκθεση περιλαμβάνουν σπάνιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό από ιδιωτικές συλλογές και αρχεία Πανεπιστημίων και άλλων ιδρυμάτων της Ελλάδας και του εξωτερικού, καθώς και μερικές από τις φωτογραφίες προσφύγων, Ελληνορθόδοξων αλλά και Μουσουλμάνων, του μεγάλου Αμερικανού φωτογράφου Lewis Hine, από το ταξίδι του στα Βαλκάνια το 1919.
Στη διάρκεια της ταινίας ιστορικοί από την Αμερική και την Ευρώπη, από την Ελλάδα και την Τουρκία διηγούνται και σχολιάζουν τα γεγονότα, ενώ πρόσφυγες, πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς από τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Πέργαμο, τη Δυτική Μακεδονία, το Αξάρι αφηγούνται τις δικές τους ιστορίες.
Διαβάσαμε, πρόσφατα, σε σχετικό δημοσίευμα του Χρήστου Γιανναρά: «…Ένας Τούρκος, ξεριζωμένος με την ανταλλαγή των πληθυσμών από τα Xανιά της Kρήτης και μεταφυτευμένος κάπου στην Ανατολία, παραβάλλεται με μιαν Ελληνίδα ξεριζωμένη από την Καππαδοκία και μεταφυτευμένη σε προάστιο της Αθήνας. Θρηνούν και οι δυο για τη χαμένη τους πατρίδα, νοσταλγούν τη γενέθλια γη με αγιάτρευτο πόνο. H Καππαδοκία ήταν πανάρχαιη κοιτίδα του Ελληνισμού, τα Xανιά πόλη κατακτημένη πριν κάποιους αιώνες από τους Τούρκους. Αλλά στα ελληνικότατα Xανιά έχει τις ρίζες της ζωής του, ρίζες πατρίδας, ο Τούρκος. Kαι στην τουρκεμένη βίαια Καππαδοκία έχει ζωντανές ρίζες πατρίδας, η Ελληνίδα. «O άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν», έγραφε ο έμπειρος του ξεριζωμού Σεφέρης…».
Και η Μαρία Ηλιού αναφέρει σε συνέντευξή της: «Δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο!», τονίζοντας το βασικό της στόχο: Την παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων «και από τις δυο πλευρές του Αιγαίου και όχι μόνο από τη μισή... Οι μαρτυρίες Χριστιανών και Μουσουλμάνων είναι εξίσου πολύτιμες, καθώς από τα στοιχεία που συγκέντρωσαν οι ερευνητές, βλέπουμε ότι ξεριζώθηκαν 1.500.000 άνθρωποι! Στην Ελλάδα έφτασαν 1.275.000, ενώ ο αντίστοιχος αριθμός Μουσουλμάνων ήταν περίπου 300.000 – 400.000... Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην πατρίδα μας υπό τραγικές συνθήκες το 1922, με τη διαφορετική τους ματιά και τη δημιουργικότητά τους βοήθησαν στην ανάπτυξη και τη μεταμόρφωσή της».
Εμείς, για δεύτερη φορά, θαυμάσαμε την ερευνητική δουλειά των δημιουργών των ταινιών: την εντυπωσιακή συγκέντρωση του υλικού από κάθε γωνιά της γης, τη μεταφορά του υλικού σε συναρπαστική κινηματογραφική γλώσσα, την παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων με αντικειμενική ζωντανή αφήγηση, την υπέροχη, νοσταλγική μουσική του Ν. Πλατύραχου που συντρόφευε κι αυτό το «ταξίδι».
Τα λόγια της κ. Ηλιού: «Δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο!», γράφονται ανεξίτηλα στην καρδιά μας, καθώς κατεβαίνουμε, αργά, με ψιλόβροχο, τη μαρμαρένια σκάλα του Μουσείου Μπενάκη…
Γιάννης Σπετσιώτης – Τζένη Ντεστάκου