'' Εθίμων διαδρομές... ''
γράφει η Ερμιονίτισσα Φιλόλογος Μυρσίνη Σαμαρά
Μια Τρίτη του Δεκέμβρη, Χριστούγεννα πλησίαζαν, προσπαθούσαμε με τη φίλη Π.Κ. να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας πρωτοχρονιάτικα έθιμα στην Ερμιόνη.
«Το ρόδι», είπα, «θυμάμαι τη μητέρα μου…». Η ανάμνηση μπερδεύτηκε. «Είναι έθιμο της Ερμιόνης;» ρώτησε η φίλη. «Θυμάμαι τη μητέρα μου…», απάντησα, δίνοντας χρόνο στη μνήμη μου να μου ζωντανέψει το έθιμο. «Θυμάμαι το θόρυβο που μας ξυπνούσε, έναν πιο μαλακό κι ένα μεταλλικό, βαρύ αντικείμενο που έπεφτε και με τρόμαζε. Άκουγα τη μητέρα μου κάτι να εύχεται, και μετά ησυχία. Όταν σηκωνόμουν για να ετοιμαστώ για την Εκκλησία, έβλεπα ένα ρόδι ανοιγμένο, τους σπόρους σκόρπιους, ζουμιά από τους χυμούς τους και παραδίπλα ένα σιδερένιο γουδοχέρι». «Δεν το θυμάμαι στο σπίτι μας αυτό», με βεβαίωσε η φίλη.
«Τα σπίτια γιορτάζουν μαζί με αυτούς που τα κατοικούν», σκέφτηκα, «όχι πάντοτε το ίδιο με τα άλλα σπίτια…». «Γράψε γι’ αυτό», με παρακίνησε η φίλη. «Γιατί τα μάθατε;» είπε αστειευόμενη. «Γράψε», επέμενε.
«Γιατί τα μάθατε;». Τη φράση την πήρα μαζί μου....
.....
Αποφάσισα να μοιραστώ μαζί σας αυτά που βρήκα. Άφησα τα Κάλαντα της παραμονής, έθιμο τόσο δημοφιλές που δε χρειάζεται άλλες συστάσεις. Το έθιμο όμως, του ροδιού, που χαρίζει υγεία, καλή τύχη και χρήματα στο σπίτι, δεν το συνάντησα στο βιβλίο-αναφορά του Μιχάλη Παπαβασιλείου «Θρύλοι και Παραδόσεις της Ερμιόνης». Συνάντησα το έθιμο με το «ποδαρικό», τον «ασπροπόδαρο» και άλλες συνήθειες για τον εκκλησιασμό όλης της οικογένειας, το εορταστικό τραπέζι και τις προσφορές αγαθών (βασιλόπιτα, κρασί κ.ά.) σε φτωχές οικογένειες. Τα σπίτια, τελικά, γιορτάζουν τις δικές τους γιορτές…
Σπάστε ένα ρόδι την Πρωτοχρονιά
Το ρόδι είναι γούρι, φέρνει καλή τύχη, γονιμότητα και ευημερία.(Η λέξη γούρι προέρχεται μάλλον από τη λατ. λέξη augurium= καλός οιωνός).
Προλήψεις που βρίσκονται έξω από τη λογική; Τότε ποια επανάληψη φαινομένων ή καταστάσεων της ζωής του ανθρώπου τον έσπρωξαν να παρατηρήσει, να κάνει συνδυασμούς και να δημιουργήσει την πρώτη του –προφορική- φιλοσοφία, τη μυθολογία και τα πρώτα στοιχεία της παράδοσης σε κάθε γωνιά της γης συμπεριλαμβάνοντας και το γνωστό του σύμπαν; Ας παρακολουθήσουμε τις αντιλήψεις γύρω από το ρόδι και γιατί είναι γούρι.
Στη μυθολογία, ο Πλούτωνας ξεγέλασε την Περσεφόνη, όταν από αγάπη την οδήγησε στον Άδη, της έδωσε να φάει σπόρους ροδιού και πέτυχε να την έχει κοντά του κάθε χρόνο για έξι μήνες. Τους άλλους έξι βρισκόταν κοντά στη μητέρα της Δήμητρα στον Επάνω Κόσμο. Μύθος που εξηγεί τις τέσσερις εποχές, τη βλάστηση, τη ζωή και το θάνατο από τον οποίο όμως μια νέα ζωή θα ξεκινήσει. Σπορά, βλάστηση, θερισμός και πάλι από την αρχή. Ένας κύκλος μέσα στον οποίο κινείται και η ανθρώπινη ζωή.
Στην αρχαία Αθήνα γιόρταζαν τα Θεσμοφόρια μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου για να τιμήσουν και πάλι τη θεά Δήμητρα. Εκείνες τις ημέρες οι γυναίκες έτρωγαν σπόρους ροδιού για να είναι γόνιμες, ενώ η Ήρα, προστάτιδα του γάμου παριστάνεται να κρατά ρόδι στο δεξί της χέρι.
Η παράδοση μάς διασώζει το ρόδι ως σύμβολο καλής τύχης. Τη μέρα που είναι η πρώτη του χρόνου και τη γιορτάζουμε δίνοντας και παίρνοντας χαρά και αγάπη, είναι η κορυφαία στιγμή που την ψάχνουμε σχολαστικά. Θέλουμε να μαντέψουμε, να ξέρουμε πώς θα πάει όλη η χρονιά. Τη ζυγίζουμε με ένα σύμβολο, το ρόδι και όσοι ακολουθούν το έθιμο κάνουν πολλές ευχές για τον καινούργιο χρόνο, που μας φαίνονται στερεότυπες αλλά είναι απόσταγμα της λαϊκής σοφίας.
Το έθιμο είναι κατεξοχήν της Πελοποννήσου. Η νοικοκυρά τοποθετεί ένα καλό ρόδι στα εικονίσματα του σπιτιού από την ημέρα του Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου. Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς όλη η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία. Ο νοικοκύρης του σπιτιού έχει στην τσέπη του το ρόδι για να πάρει την ευλογία της λειτουργίας. Όταν γυρίζουν στο σπίτι, πρώτος αυτός, ανοίγει την πόρτα και στην είσοδο πετάει με δύναμη το ρόδι για να σπάσει και μαζί ένα σιδερένιο αντικείμενο λέγοντας: «Με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος και όσες ρώγες έχει το ρόδι τόσες λίρες να’ χει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».
Ένα γερό ρόδι που βγάζει ζουμερές, γερές και κατακόκκινες (ρουμπινί) ρώγες, δίνει το μήνυμα πως ακολουθούν χαρούμενες και ευλογημένες ημέρες κατά τη διάρκεια του νέου έτους. Το πλήθος τους σημαίνει τα χρήματα που περιμένει ο νοικοκύρης να μπουν στο σπίτι όλη τη χρονιά.
Άλλο ένα έθιμο που διατηρείται μέχρι σήμερα είναι η τοποθέτηση από την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην εξώπορτα του σπιτιού μιας αγριοκρεμμύδας, (Skilla maritima), γιατί θεωρείται σύμβολο της αναγέννησης και «αλεξιτήριο», δηλαδή με αποτρεπτικές ιδιότητες στις κακόβουλες δυνάμεις, που θα μείνουν έτσι μακριά από το σπίτι.
Στο Παράλιο Άστρος της Κυνουρίας, όπως πληροφορούμαστε από την αναφορά στο έθιμό τους, ο νοικοκύρης χτυπάει την κρεμμύδα (μποτσίκι) στο κεφάλι των παιδιών για να πάρει φως και γνώσεις το μυαλό τους.
Ένα ακόμη έθιμο είναι «το ποδαρικό» κατά το οποίο νοιάζονταν οι νοικοκυραίοι να μπει πρώτος στο σπίτι τους την Πρωτοχρονιά ένας καλότυχος, γουρλής -παιδί συνήθως που ζούσαν και οι δυο γονείς του-, για να πάει καλά όλη η χρονιά. Έμπαινε με το δεξί πόδι για να πάνε όλα δεξιά, δηλαδή ευνοϊκά. Αντίθετα απέφευγαν έναν γρουσούζη, (γ)καντέμη, (τουρκ. Kademstz), κατσικοπόδαρο. Η νοικοκυρά τον κερνούσε γλυκό του κουταλιού, συνήθως κυδώνι, καρύδια καθαρισμένα και του έδινε ένα νόμισμα μικρό ή μεγάλο σε αξία ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Το νόμισμα το τύλιγε σε μπαμπάκι και το τοποθετούσε μέσα στο δεξί παπούτσι του.
Οι ομοιότητες των εθίμων αυτών, σε πολλά μέρη της Ελλάδας και για πολλούς αιώνες, δείχνουν την ανάγκη των ανθρώπων να καλοπιάσουν τον καινούργιο χρόνο που στη φαντασία τους ήταν ανίκητος και η ανθρώπινη μοίρα που τον συνοδεύει αβέβαιη.
Στην Ερμιόνη, και τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα τηρούνται χωρίς διακοπή από τους παλιούς και με αρκετή επιφύλαξη από τους νέους. Η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα παρ’ όλα αυτά δεν απομάκρυνε, όσο νομίζουμε, τους ανθρώπους από κάποια έθιμα της πατρίδας τους. Σήμερα στις λαϊκές αγορές και στα ανθοπωλεία πουλιούνται άφθονες κρεμμύδες για γούρι. Στα καταστήματα βρίσκουμε, αυτές τις ημέρες, τα γούρια με κρεμασμένο ένα ρόδι, ένα πέταλο, ένα κλειδί ή ένα μικρό σπίτι. Κι εμείς σπεύδουμε να τα αγοράσουμε για τα σπίτια μας και για τους φίλους μας, γιατί μια κρυφή ελπίδα μάς σπρώχνει να εξευμενίσουμε τη θεά Τύχη.
Όσον αφορά τις αγριοκρεμμύδες, στην Ερμιόνη, αρκετοί θα έχουμε παρατηρήσει πώς είναι σκορπισμένες σε όλη την έκταση του Μπιστιού, με τα λουλούδια τους που εμφανίζονται τον Αύγουστο και με το παχύ φύλλωμά τους που αναπτύσσεται μετά την ανθοφορία του και κρατάει μέχρι την άνοιξη. Ο βολβός τους είναι μεγάλος, ανθεκτικός και με θεραπευτικές ιδιότητες. Λέγεται πως και ο Πυθαγόρας, ο αρχαίος φιλόσοφος από τη Σάμο, κρεμούσε έξω από την πόρτα του σπιτιού του μία αγριοκρεμμύδα για να διώχνει το κακό μακριά.
Για το καλό λοιπόν, σ’ αυτούς τους απρόβλεπτους και πολύ δύσκολους καιρούς, σπάστε ένα ρόδι, κρεμάστε μια κρεμμύδα, φέρτε έναν γουρλή στο σπίτι σας, ευχηθείτε για την υγεία και την καλοτυχία σας και τις οικογένειές σας.
Ας ευχηθούμε σε όλους «Καλή χρονιά!».
Μυρσίνη Σαμαρά
Φιλόλογος