''Στοιχεία από το βιβλίο του δασκάλου μας Μιχάλη Παπαβασιλείου''
Γράφει ο Βασίλης Γκάτσος
Ηλία Πάλλη (Κοματά): φυτεμένο με φανταχτερές και πλούσιες σε σοδειά ροδιές....
Γιάννη Παπαμιχάλη: φυτεμένο με ξυνά και κυδωνιές πλούσιες σε παραγωγή......
Λεούση: Το πιο τέλειο και με επιστημονικές εγκαταστάσεις περιβόλι, προίκα παρμένο από τον πατέρα της γυναίκας του Αδαμαντίας, Λεμπέση. Πλούσιο σε διαλεχτές ποικιλίες δέντρων και φυτών, με δύο πηγάδια ενισχυμένα από βαθιές γαλαρίες για να μαζεύουνε νερό μπόλικο και με τα σπίτια μοναδικά για την τότε εποχή. Καλλιμάρμαρο παλατάκι για τ’ αφεντικά που ερχόντουσαν με το δικό τους καραβάκι, επιβατηγό Ύδρα (το ονομαστό Υδράκι).... διώροφο, καλοφτιαγμένο και με ανέσεις πολλές, για να μένει μόνιμα σ’ αυτό ο περιβολάρης, με τη φαμέλια του, και ισόγειο, οι εργάτες να μένουνε όλες τις μέρες που στο κτήμα δουλεύανε.
Στο πλάι του δρόμου προς Κρανίδι και μέχρι τη στροφή που πάει προς την Κάπαρη:
Άγγελου Παπαβασιλείου (πατέρα του συγγραφέα): Πυκνοφυτεμένο από πολλά καρποφόρα δέντρα: Λεμονιές, μανταρινιές, βερυκοκιές, κυδωνιές, μηλιές, κορομηλιές, ροδιές, αμυγδαλιές, ροδακινιές, των οποίων οι καρποί ήσανε νοστιμότατοι, θες από το γλυφό του πηγαδιού νερό, θες από τη γιδίσια κοπριά (φουσκή) που έρριχνε σ’ αυτά τρεις φορές το χρόνο ο πατέρας μας.
Κωνσταντινιάς, σημερινό Γιάννη Λαζ. Παπαμιχαήλ: Με λεμονιές και ροδιές πολλές, που ανανεωμένες σήμερα εξακολουθούν να δίνουν μεγάλα και ωραία ρόδια, περιζήτητα όχι μονάχα στην Αθηναϊκή αγορά, αλλά και στις ξένες.
Χρίστου Παπαμιχάλη (σήμερα Κρητικού): φυτεμένο με δέντρα ξυνά....
Λευτέρη Μερτύρη: Μεγάλο σε έκταση περιβόλι με μανταρινιές, πορτοκαλιές, λεμονιές, βερυκοκιές και άλλα δέντρα πολλά. Μεγάλα και σημαντικά τα έσοδά του σε κάθε περίοδο παραγωγής. Ξεχώριζαν τα πολύ μεγάλα στο είδος τους μανταρίνια και τα γλυκοκούκουτσα αρωματικά βερύκοκά του, μοναδικά στην περιφέρεια ολάκερη.
Στον Κάμπο της Κάπαρης:
Μεδινά: το παλιότερο απ’ όλα, κατάφυτο τότε....
Μοναστηριακό: Δίπλα στο εκκλησάκι του Άη Δημήτρη, από τα παλιά και πλουσιότατο σε παραγωγή. Καταπράσινο από λεμονιές και πορτοκαλιές και με ωραιότατα αμπέλια πλαισιωμένο...... Το περιβόλι αυτό όπως και τα γύρω αμπέλια του, τα καλλιεργούσανε δραστήρια νεανικά των καλογέρων χέρια.......
Ζωγράφου: με τις πελώριες πάνω από τα σπίτια του κουκουναριές, τα πολλά κυπαρίσσια που σαν φρουροί το περιτριγύριζαν, προστασία από τους αγέρηδες να του δίνουνε, τα περίφημα λεμονοπορτόκαλά του και το θαυμάσιο νερό που από τα Δισκούρια ερχότανε.
Στη Κινέττα:
Φραγκούλη Χρίστου από το Κρανίδι (Η ευρύτερη οικογένεια Φραγκούλη ήταν από την Χίο): με πολλά λεμονοπορτόκαλα και ονομαστά μελίσσια.
Στα Ποτόκια:
Παπαδοπούλου Ηλία (δάσκαλου): Με πολλά δέντρα ξυνά και άλλα είδη, καθώς και άφθονα κηπευτικά.
Στα Βουλγαρέικα:
Βουλγαρέικα, μεσημβρινά του μοναστηριού των Αγίων Αναργύρων..... Πριν (τον Βούλγαρη) το είχε Τούρκος μεγιστάνας με αρχοντικό πλούσιο και Πύργο καλοφτιαγμένο από σκλάβους που δουλεύανε μέρα νύχτα στα μαύρα της σκλαβιάς τους χρόνια και με υδραγωγείο υπόγειο που τα νερά έφερνε κατευθείαν από το Δισκούρι.
Στους πρόποδες του Κροθιού:
Σκουρταίων: Παδιά του μπάρμπα Ντέντε, Χαραλάμπης, Γιώργης, Λευτέρης, στα μοσχομυρισμένα ριζώματα του Κροθιού, τα οποία μέχρι σήμερα διατηρούνε τα παιδιά τους με επιτυχία, καλλιεργώντας πολλά κηπευτικά και κυρίως μανταρινοπορτόκαλα εξαιρετικά, τα βυσινέζικα της κυρά Βίτσας, όπως έλεγε τα σαγκουίνια το στοιχειό αυτό των περιβολιών.
Νικολού Κομμά (Φουρίκη): Πυκνό σε δέντρα ξυνά και άλλα καρποφόρα....
Γιάννη Δέδε (Τσιπογιάννη): Φυτεμένο με δέντρα ωραιότατα: λεμονιές, πορτοκαλιές, μανταρινιές, φράπες, γκεηπ φρουτ, δαμασκηνιές και πολλές ροδιές.
Γιάγκου Νικολάου: ωραιότατο λεμονοπερίβολο και σε μεγάλη απόδοση...
Αχιλλέα Μερτύρη: συνεχόμενο με του Νικολάου και καλύτερο σε απόδοση...
Αντώνη Φραγκούλη : Με δέντρα αρκετά και κηπευτικά..
Νοταρά Γιάννη: στο οποίο καλλιεργούσε περισσότερες κληματαριές, με εξαιρετικά επιτραπέζια σταφύλια.
Αγγελή : στα ριζά του βουνού του προφήτη Ηλία, ανατολικά, πυκνοφυτεμένο από καρποφόρα δέντρα και κηπευτικά..
Οικονόμου Μιχάλη: (Κουνούρε): με πολλά καλά δέντρα και κηπευτικά...
Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αλλάξανε όλα ριζικά, τα άλογα αντικατασταθήκανε από τις μηχανές. Τα αμπέλια ξερριζωθήκανε σαν επιζήμια όλα και στη θέση τους δημιουργηθήκανε περιβόλια πλημμυρισμένα με λεμονιές, πορτοκαλιές, μανταρινιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα....
...........................
Μεταφέρω εδώ τα περιβόλια της Ερμιόνης για τα οποία ο δάσκαλός μας δίνει πληροφορίες για τα δέντρα τους και την καλλιέργεια τους. Παραλείπω αυτά, και είναι αρκετά, που απλώς τα αναφέρει χωρίς πληροφορίες για τα δέντρα τους. Σκοπός βέβαια του συγγραφέα δεν ήταν να καταγράψει και μελετήσει τα περιβόλια. Μας δίνει αρκετές, πολύτιμες σήμερα πληροφορίες, αλλά δεν είναι μία πλήρης εικόνα. Το περιβόλι της οικογένειάς του ήταν δίπλα στο παλιό νεκροταφείο της Ερμιόνης και είχε άμεση γνώση για τα περιβόλια κυρίως της περιοχής αυτής. Γι’ αυτό όχι μόνον παραλείπει το περιβολι Κόντου - Κανέλλη, αλλά και άλλα της περιοχής Κινέττας και Ποτοκιών, κανένα από τα περιβόλια της κουβέρτας (Τροκαντερού, Οικονομέων, Κυπραίου κ.λ.π.) της Πετροθάλασσας, της Ντάρδιζας, και της Ακρογιαλιάς (Θερμήσι, Μετόχι, Σαμπάριζα) σχετιζόμενα και με Υδραίους. Επίσης δεν δίνει λεπτομέρειες για τις καλλιέργειες στην Περιβόλα του Βούλγαρη η οποία πρέπει να είχε αρχές του 20 αιώνα ίσως και 2000 δέντρα, ούτε για του Λεούση (παλιό κτήμα Μπάμπα), και ελάχιστες για την Περιβόλα του Ζωγράφου. Επίσης παραλείπει άλλες καλλιέργειες, όπως της μυγδαλιάς, γιατί υπήρχαν πολλοί συστηματικοί αμυγδαλεώνες σε όλους τους κάμπους της Ερμιόνης.
Για τα ρόδια αναφέρει τα περιβόλια αυτά που κάπως ξεχώριζαν για τις ροδιές τους, ενώ σχεδόν όλα είχανε. Για παράδειγμα στο περιβόλι του παππού Χαραλάμπη Σκούρτη υπήρχαν ονομαστές ροδιές.
Αλλά και από αυτή την εικόνα που μας άφησε ο δάσκαλός μας, βγαίνει το συμπέρασμα ότι η ευρύτερη περιοχή της Ερμιόνης ήταν η κάρδια των περιβολιών τα οποία «είχαν απ’ όλα τα δέντρα». Αρχές 20ου αιώνα η συνολική παραγωγή σε διάφορα φρούτα αυτών των περιβολιών πρέπει να ήταν πάνω από 2000 τόνους το χρόνο. Τα φρούτα τότε είχαν πολύ μεγάλη τιμή, ήταν για τους πλούσιους και όχι για τον λαό. Γι’ αυτό και στα περιβόλια χρησιμοποιούνται εργάτες για σκάψιμο, κλάδεμα, μάζεμα, ενώ οι Περιβόλες είχαν μόνιμο προσωπικό που διέμενε σε υποστατικά.
Η Ερμιόνη κατά τον 19ο αιώνα, γνωστότερη ακόμη ως Καστρί, τροφοδοτούσε με ιστιοφόρα την αγορά της Σύρου, Θεσσαλονίκης, Κωνσταντινούπολης, Σμύρνης και άλλων λιμανιών. Δηλαδή όπως ήταν τα Χιώτικα προϊόντα ήταν παράλληλα και τα Καστριώτικα, τα Ερμιονίτικα. Όταν μάλιστα τέλη 19ου αιώνα μέσα 20ου έγινε κυρίαρχη η αγορά της Αθήνας και του Πειραιά, η μεταφορά γινόταν με καΐκια και όλα αυτά τα φρούτα είχαν το όνομα Ερμιόνης. Ούτε Ερμιονίδας, ούτε Κρανιδίου.
Έρρωσθε,